Пврлалга конференциязы

«СПАСС Суургазынга» Тывазын алдаржытканнар
Тимур Дулуш аттыг ТР-ниң Чазааның үрер-хөгжүм оркестри бодунуң катаптаттынмас онзагай оюн-көргүзүү-биле тыва чонун, харын-даа бүдүн делегейни кайгадып чорууру чоргааранчыг. Ол бодунуң тускайлаң – аъттыг күүселдези, харын-даа дош кырынга конькилиг көргүзүү-биле чонну кайгаткан. Эрткен чылын 10 чылдаан юбилейин демдеглээн оркестрниң чедииш¬киннери хөй. Делегей чергелиг үрер-хөгжүм оркестрлериниң “Азия төвүнде фанфаралар” деп фестивальга, Тайваньга безин аъттыг оюн-көргүзүүн бараалгаткан. Чоокта чаа, август айда, Москвага “Спасс суургазы” (Спасская башня) деп делегей чергелиг улуг фестивальга киришкеш, база-ла чайынналчак тиилелгелиг чанып келгеннер.
Сентябрь 5-те оркестрниң удуртукчузу Артур Дулуш, солизи, Тываның улустуң артизи Софья Кара-оол-Дулуш база хөгжүмчүзү Александр Сыгыр-оол олар журналистерге фестиваль дуга-йында база аңаа канчаар киришкениниң дугайында чугаалап бергеннер.
Делегей чергелиг “Спасс суургазы” шериг-хөгжүм фестивалы 12 удаа эртип турар. Делегей деңнелинче үне берген 3 шыырак фестивальдың бирээзи. Бо чылын фестивальга 12 аңгы чурттардан 30 оркестр киришкен. Каш хонуктуң дургузунда шериг оркестрлерниң кайгамчык күүселдезин, аялга, хөгжүмге үдеткен лазерлиг база пиротехниктиг оюн-көргүзүглерин москвачылар, ооң аалчылары көөр аас-кежиктиг болганнар.
2014 чылдан эгелеп фестивальдың иштинде уругларга “Спасс суургазы” деп тускай программада аңгы-аңгы хоорайлардан келген уругларның үрер-хөгжүм оркестрлери база киржип турар. Улуг назы-хар чеде берген кижилерге, “Москваның узун назылыглары” (Московское долголетие) деп төлевилелге Москваның округтарындан улуг назылыгларның 11 хорлары киришкен. Олар РФ-тиң Камгалал яамызының Төп шериг оркестриниң үделгези-биле Москваның ыдык ырын, Россияга тураскааткан база дайын үезиниң ырыларын күүсеткеннер.

Ол-ла фестивальдың иштинде аъттар манежи 10 чылдаан юбилейин демдег¬лээн. Аңаа 20 ажыг аъттыг көргүзүглерни бараалгаткан. Чыл санында аңаа 40 ажыг аът база 50 аът мунукчулары кээп турар. Эрткен чылын Франция, Испания, Чилиден аът мунукчулары киришкен.
Фестиваль үезинде хүннүң-не аъттар манежинге Кремльдиң аът мунар школазы, Президент полугунуң Кавалериязының хүндүлүг эскорту, Москваның болгаш Москва облазының аът спортунуң эң-не тергиин аныяк спортчулары, Россияның аът чарыжының чыынды командазының кежигүннери база ол ышкаш чалатканнар, хөгжүмчүлер оларның аразында ТР-ниң Чазааның үрер-хөгжүм оркестри киришкен.
Бистиң оркестр дугайында “Российская газета” солунга мынчаар бижээн: “Бо чылын юбилейге тураскаадып көрүкчүлерге тускай шоу көргүзүгнү белеткеп турар. Август 23-те Москваже Тывадан делегейде кара чаңгыс деп санадыр аъттыг үрер-хөгжүм оркестри келир. Олар аът мунмушаан, хөгжүм херекселинге ойнаарлар. Ону эрттирбейн көрүп алыңар, ындыг онзагай чүүлдү каяа-даа көрбес силер”.
Тыва оркестр фестивальга 3 номер күүсеткен. Баштай аъттыг көргүзүг. 10 аътка хола трубалар туткан хөгжүмчүлер, а ийи кижи Россияның болгаш Тываның туктарын аътка киискидир халыткан. Хөгжүмчүлер баштай Преображенск полугунуң маржын, оон соонда тыва композиторларның шериг марштарын, төнчүзүнде Василий Агапкинниң “Прощание славянки” деп маршты күүсеткеннер. Аъттыг хөгжүмчүлерни сарыг шажынның езулал хептерин кеткен хөгжүмчүлерниң үдеп турганы бир онзагай чараш болган.

Дараазында ийи көргүзүгде Тываның национал ёзу-чаңчылдарын таныштырган. Оркестрниң солизи дошпулуурга ойнавышаан, Тывазының чурумалдыг бойдузунуң чаражын, төрээн чуртунга база ынакшаан кызынга сеткилин илереткен хөөмей-сыгыды-биле көрүкчүлерни кайгаткан.
Түңнел кезээнде хөгжүмчүлер маскалар кедип алгаш, сарыг шажынның сам ёзулалының үзүндүзүн бараалгаткан. Сам күүселдезиниң соонда, бешки хүнде, Кызыл шөлдүң кырынга хүн херелдери үнүп, аязып келгени – эки, буянныг йөрээл езулалының демдээ-дир дээрзин оркестрниң удуртукчузу Артур Дулуш чугаалады.
Коллектив Москва хоорайга болгаш Москва облазынга бо ийи дугаар оюн-көргүзүүн бараалгадып турар. 2016 чылда Истра хоорайга сураглыг композитор Валерий Халиловка тураскааткан фестивальга киришкеш, дээди шаңнал – Гран-прини чаалап алганнар. “Аъттыг, аът чок ойнаарывыс байдалдардан хамааржыр, Истра хоорайга фестивальга аът чокка киришкен бис, а “Спасс суургазы” фестивальга киржиринге “Храброво” (Можайск хоорайда) аът спортунуң клуву биске аъттарын ачыладып дузалаан” – деп, Артур Дыртык-оолович дыңнатты.
“Бистиң оркестр кайгамчык, хөй талалыг. Фестивальга тыва оркестрниң күүселдези төөгүге арткан деп болур. Ол Тываның тускай “арны”, имидж деп болур. Фестивальдың киржикчилери – Кыдаттың, Японияның, Мурнуу, Соңгу Кореяның, Египеттиң, Индияның, Казахстанның дээш өске-даа чурттарның шыырак оркестрлеринден дудак чок кириштивис. Бис ол дээш чоргаарланып тур бис. Бо бүгү Валерий Михайлович Халилов биле Тимур Дыртык-оолович Дулуштуң эгелээшкини-дир. Олар ам кайызы-даа бистиң аравыста чок-даа болза, бо ийи хүндүлүг кижилеривистиң 2014 чылда-ла Хабаровск хоорайга дугурушкаш, кылыр дээн күзелин боттандырып, оларга тураскаатканывыс ол.
Москважылар тыва оркестрни дыка сонуургааннар. Барып-барып, Тывада ындыг оркестр бар деп билбээн бис. Харын-даа көрүп келдивис деп өөрүшкүнүң сөстерин чугаалап турдулар” – деп, Софья Кара-оол чугаалады.
“Үш хонук иштинде канчап белеткенип четтигиптиңер?” – деп айтырыгга Артур Дулуш: “Ийи-даа хонук белеткелдер турган. Бо удаада аъттарның деңгели, ону өөредип кааны шыырак болган. Ынчалза-даа аътты чааш деп болбас. Бир хүнде 2-3 белеткелди эртип турдувус” – деп, харыылады.
“Фестивальга шупту шыырак коллективтер киришкен, ынчалза-даа аңаа Тываның, Египеттиң, Шотландияның оркестрлери национал онзагайы-биле өскелерден ылгалып турду. Бистиң хөгжүмчүлер шупту национал хептерлиг, маскаларлыг самнавышаан, хөгжүмге ойнап турарын көөрге, Чөөн чүк музейинден үнүп келген экспонаттар сагындырар. Японнарның безин чыскаалы европейжи маршка дөмей болду.
Ак-ак хептерлиг, алдын бөрттер, идиктер кеткен египетчилер үнүп эгелээрге, баштай утказын билбейн турдувус, оон үнүп келзе-ле, фараоннар оркестри болду. Ол ышкаш кельттер, шотланнар көрүкчүлерниң улуг сонуургалын оттурганнар. Оларның волынка дээр национал хөгжүмү безин хөглүг дыңналыр, дыка солун, көрүштүг, чараш. Ону чүгле караа-биле көөр болза эки.
Фестиваль соонда өске черлерже чалалгалар база дыка хөй болду. Ярославль, Калининградче-даа чалады. Октябрь 17-де Кемеровонуң филармониязынга концертивис бараалгадыр бис. Чүгле чаңгыс берге айтырыг – аай-дедир узун орук чорууру хөй кижиден тургустунган оркестрге дыка улуг чарыгдалдыг болур-дур. Тыва Чазактың база ТР-ниң Культура яамызының деткимчези-биле хөй фестивальдарга киржип келдивис” – деп, оркестрниң удуртукчузу Артур Дулуш чугаазын доосту.
Оркестрниң хөгжүмчүзү Александр Сыгыр-оолду концерттерге кижи бо-ла эскерер. Бичежек дурт-сынныг, чаптанчыг хөгжүмчүнүң тавактар соктап турарын көрүкчүлер эскерген боор. Ынчангаш “Шынның” номчукчуларынга бодун таныштырарын диледим. Ол Кызыл кожууннуң Кара-Хаак чурттуг. 2011 чылда Кызылдың уран чүүл училищезин доос¬каш, Улан-Удэниң культура институдун бот-өөредилге-биле дооскан. Александр Кызыл-оолович училищеге өөренип тургаш-ла, үрер-хөгжүм оркестринге ажылдай берген. Ол оркестрге он чыл ажыр ажылдааш, Тайвань, Польша, Моол, Кыдат, Прибалтика чурттарын база бүгү Россияны кезип четтигипкен. Хөгжүмчүнү эрткен чылын оркестрниң 10 чылдаан юбилейинде ТР-ниң Культура яамызының база Тыва Чазактың хүндүлел бижиктери-биле шаңнаан.
Алдынай АРАКЧАА,
Даяан ДАНСЮРЮННУҢ болгаш ТР-ниң Чазааның үрер-хөгжүм оркестриниң тырттырган чуруктары.